શું દરેક ક્રિયા અને વિચાર પાછળ મનોવિજ્ઞાન છે?
મોટેભાગે (એટલે કે, 99 ટકા) આપણે સૌ પહેલાં મનથી વિચારીએ છીએ અને કોઈ પણ કાર્ય કે વિચારને મનથી કરીએ છીએ, એનો માનસિક નકશો તૈયાર કરવામાં મનનો મોટો ફાળો હોય છે. આપણું શરીર એ મનનો નોકર છે. દાખલા તરીકે, તમારાં હાથમાં પેન છે પણ તમારું મન જાણે છે કે "ક" કેમ લખવો, "ખ" કેમ લખવો. આ સ્મૃતિમાં અકબંધ વસ્તુઓને મન ખોળી કાઢીને કાગળમાં ગોઠવવાં માટે હાથને કમાન્ડ કરે છે, એટલે, હાથ એ પ્રમાણે અક્ષરો, શબ્દો, વાક્યો કરવાં માટે વળે છે. માત્ર, એટલું જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વાક્યો અર્થપૂર્ણ બનાવવાનું કામ પણ મન જ કરે છે. આવી નાની વાતથી શરૂ કરી ને જીવનના ગંભીરમાં ગંભીર નિર્ણયો મનથી જ થતાં હોય છે. અત્યારે હું આ ક્વોરાના એક પ્રશ્નનો જવાબ લખું છું ત્યારે પણ મારું મન એમાં પ્રવૃત્ત થયું છે અને મનની કમાંડ મુજબ મારી આંગળીઓ ટાઇપ કરી રહી છે.
મનની શક્તિઓ આકાશ જેટલી વિસ્તૃત અને મહાસાગરથી યે ઊંડી છે. મનનો તાગ મેળવવો એ અત્યંત મુશ્કેલ છે. આમ જોઈએ તો, મન એ મગજની એ ક્ષમતા છે જે વ્યક્તિને વિચારવાની શક્તિ, યાદશક્તિ (મેમરી), નિર્ણયશક્તિ, બુદ્ધિ, ભાવના, સંવેદનશીલતા, એકાગ્રતા, વર્તન, આંતરદૃષ્ટિ આપે છે. સામાન્ય ભાષામાં, મન એ શરીરનો તે ભાગ અથવા પ્રક્રિયા છે જે જાણીતી વસ્તુને સમજવા, વિચારવા અને સમજવા માટે કાર્ય કરે છે. વિચાર એ મનની એક પ્રોડક્ટ છે. આપણે માણસને એનાં વિચારો ને લીધે મહાન ગણતાં હોઈએ તો એ મનને શું કહીશું કે જે આવા વિચારો ને જન્મ આપે છે? અહીંયા, મને એક ફિલ્મ ગીતની પંક્તિઓ યાદ આવે છે: "મન હી દેવતા, મન હી ઈશ્વર, મન સે બડા ના કોય; મન ઉજિયારા જબ જગ ફૈલે, જગ ઉજિયારા હોય.." (ફિલ્મ "કાજલ" ના આ સુંદર ગીતમાં, સાચે જ, મનનો બહુ મોટો મહિમા ગાયો છે: "તોરા મન દર્પણ કહેલાયે").
મનના વિવિધ પાસાઓ અને તેની કામગીરી મનોવિજ્ઞાન નામની એક જ્ઞાનની શાખા કરે છે. માનસિક આરોગ્ય અને મનોચિકિત્સા વ્યક્તિના મનની કામગીરીનું વિશ્લેષણ કરે છે. મનોચિકિત્સા નામની એક શાખા મનની અંદર છુપાયેલી જટિલતાઓને સમજવાનુ અને એની સ્થિતિમાં માનસિક અથવા માનસિક સ્વાસ્થ્યમાં વિક્ષેપ પેદા કરે છે એને ઉકેલવાનું કાર્ય કરે છે. બીજી બાજુ, માનસિક આરોગ્ય પુનસ્થાપિત કરવાની રીતનું કામ પણ મનોચિકિત્સા કરે છે.
સિગ્મંડ ફ્રોઇડ નામના મનોવૈજ્ઞાનિકે મનને ત્રણ ભાગોમાં વર્ગીકૃત કર્યું છે:
સભાન મન: તે મનના લગભગ દસમા ભાગનું છે, જેમાં પોતાનાં વિશે અને પર્યાવરણ વિશેની માહિતી (ચેતના) શામેલ છે. દૈનિક કાર્યમાં, કોઈપણ વ્યક્તિ મનના આ ભાગને વ્યવહારમાં મૂકે છે.
અચેતન મન: તે મનનાં આશરે 90 ટકા ભાગનું છે, જેનું કાર્ય વ્યક્તિને ખબર નથી. તે મનના સ્વસ્થ અને આરોગ્યપ્રદ કાર્યોને અસર કરે છે. આપણને આવતાં સપનાંઓ એ આ મનની પ્રોડક્ટ છે. આ ભાગમાં જે કંઈ ચાલે છે એને સપનાથી આકાર દેવાતો હોય છે. એટલે કે એ સપનારૂપે વ્યક્ત થતું હોય છે. આમાં ભૂખ, તરસ, જાતીય ઇચ્છાઓ જેવી કોઈની મૂળવૃત્તિ સંબંધિત ઇચ્છાઓ દબાવવામાં આવે છે. એ કોઈની સાથે વ્યક્ત થતું નથી. એ એક જાતનું આપણે જાતે આપણાં પર કરેલું દમન છે, જે અચેતન મનમાં દબાઈને પડ્યું રહે છે. માણસ મનના આ ભાગનો સભાનપણે ઉપયોગ કરી શકતો નથી. મનનાં આ ભાગમાં દબાયેલી ઇચ્છાઓ નિયંત્રણ શક્તિમાંથી છટકીને પ્રગટ થાય છે. જે પછીથી મનોરોગનું રૂપ ધારણ કરે છે.
અર્ધ-સભાન અથવા પૂર્ણ-સભાન મન: તે મનના સભાન અને અચેતન વચ્ચેનો એક ભાગ છે, જેનો ઉપયોગ જ્યારે વ્યક્તિ ઇચ્છે ત્યારે કરી શકે છે, જેમ કે મેમરીનો તે ભાગ, જેનો ઉપયોગ વ્યક્તિ ઘટનાને યાદ કરવાનો અને યાદ રાખવા માટે કરી શકે છે.
ફ્રોઈડે એ પણ કામ મુજબ મનને ત્રણ મુખ્ય ભાગોમાં વર્ગીકૃત કર્યું છે. એ આ મુજબ છે:
ઇડ (મૂળ પ્રવૃત્તિ) આ આપણી મૂળભૂત ઈચ્છાઓ છે. આ મોટેભાગે આપણી બાયોલોજીકલ જરૂરિયાતો છે. આ ઈચ્છા અતાર્કિક અને બિન-મૌખિક છે અને ચેતનામાં પ્રવેશતી નથી. આપણાં મનનો એક ભાગ છે જે મૂળની ઇચ્છાઓ ધરાવે છે, જેમાં જાતીય ઇચ્છાઓ, આક્રમકતા, ખોરાક, વગેરે નો સમાવેશ થાય છે. જેનાથી ટૂંકાગાળાનો સંતોષ મળે છે અને એ સુખ અને દુઃખનાં સિદ્ધાંત પર આધારિત છે. આ વિભાગની સંતુષ્ટિ માટે આ જૈવિક જરૂરિયાતો પૂર્ણ થાય એ જરૂરી છે. જો એમ ન થાય તો એ વ્યક્તિનું વર્તન એબનોર્મલ બને છે.
ઈગો (અહમ્): આ મનનો સભાન ભાગ છે જે વાસ્તવિક વૃત્તિની ઇચ્છાઓને વાસ્તવિકતા અનુસાર નિયંત્રિત કરે છે. આની અસર સુપરઇગો (અંતિમ અહમ) ની છે. તેનો અડધો હિસ્સો સભાન અને અડધો અભાન રહે છે. તેનું મુખ્ય કાર્ય માણસને તાણ અથવા અસ્વસ્થતાથી બચાવવાનું છે. ફ્રોઇડની માનસિક પુત્રી એના ફ્રોઇડના જણાવ્યા અનુસાર, આ ભાગ દોઢ વર્ષની ઉંમરે ઉત્પન્ન થાય છે, જેનો પુરાવો એ છે કે આ સમયગાળા પછી, બાળક તેના અંગોની ઓળખ કરવાનું શરૂ કરે છે, અને તેનામાં અહંકારભાવ કે સ્વાર્થભાવ વિકસે છે.
સુપર ઇગો (અંતિમ અહમ્): આપણાં મનની આ વસ્તુ સામાજિક અને નૈતિક જરૂરિયાતો અનુસાર ઉદભવે છે અને આપણાં વ્યક્તિત્વ કે અનુભવનો ભાગ બને છે. તેના અભાન ભાગને "અહંકાર-આદર્શ" અને સભાન ભાગને "અંત:કરણ" કે "વિવેકભાન" કહે છે.
ઈગો (અહમ્) નું મુખ્ય કાર્ય વાસ્તવિકતા, બુદ્ધિ, ચેતના, કારણ-શક્તિ, મેમરી-શક્તિ, નિર્ણય-શક્તિ, ઇચ્છા-શક્તિ, અનુકૂલન, એકીકરણને અલગ કરવાની વૃત્તિ વિકસિત કરવાનું છે.
મનુષ્યનું મન સૌથી ઝડપી ગતિ કરે છે. આ જગતમાં હજી સુધી એવી એક પણ વસ્તુ શોધાઈ નથી કે જે મનની ગતિ ને પહોંચી શકે. હકીકતમાં મન એક જ એવી વસ્તુ છે કે જે ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ માં જઈ શકે છે. આ સુખકારી અને દુઃખકારી એમ બંને છે. કેટલાંક અતીતરાગી (Nostalgic, ભૂતકાળ પ્રત્યેનો પ્રેમ, લગાવવાળા) લોકો વ્યથિત રહે છે, એનું કારણ એમનાં મનની ગતિ છે. આ એમને સુખ અને દુઃખ એમ ઉભય સંવેદનો, લાગણીઓ આપે છે.
અધ્યાત્મિક સ્તરે જોઈએ તો, મનને એક ભૂમિ માનવામાં આવે છે, જેમાં નિર્ધાર અને પસંદગી સતત ઉત્પન્ન થાય છે, અને એ અવિરતપણે ચાલુ જ રહે છે. વિવેકશક્તિનો ઉપયોગ સારા અને ખરાબનો ભેદ પાડવામાં થાય છે. વિવેકમાર્ગ અથવા જ્ઞાનમાર્ગમાં મનને સંયમિત રાખવાની ચેષ્ટા કરવામાં આવે છે, તેનું અંતિમ લક્ષ્ય શૂન્ય છે. ભક્તિના માર્ગમાં, મનને પરિણિત કરવામાં આવે છે, જેની પરાકાષ્ઠા ભગવાનના દર્શનમાં છે. આત્મા અને ઇન્દ્રિયો વચ્ચેના જ્ઞાનને મન કહેવામાં આવે છે.
આમ, આપણે કહી શકીએ કે, આપણી દરેક ક્રિયા અને વિચાર પાછળ મનનું વિજ્ઞાન કામ કરે છે.
અસ્તુ.
દિલીપ ભટ્ટ
વી. ડી. કાણકીયા આર્ટ્સ અને એમ. આર. સંઘવી કોમર્સ કોલેજ,