Pages

"મનોવિજ્ઞાનના મારા આ બ્લોગમાં આપ સૌનું હાર્દિક સ્વાગત છે, આ બ્લોગ મનોવિજ્ઞાનના શિક્ષણ કાર્યમાં આપ સૌને ઉપયોગી થશે તેવી આશા છે, તો આ બ્લોગની અવારનવાર મુલાકાત લેતા રહેશો,આ બ્લોગ વિષેના આપના અભિપ્રાયો તથા સૂચનો આવકાર્ય છે...... આભાર".

25 August 2022

શાળાકીય મનોવિજ્ઞાન

શાળાકીય મનોવિજ્ઞાન


શાળાકીય મનોવિજ્ઞાન(school psychology)નો સંબંધ શાળાઓમાં થતા શિક્ષણ સાથે છે અને તે શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાનની એક પેટા શાખા છે. બાળક નાનું હોય ત્યારે પ્રાથમિક, માધ્યમિક તથા ઉચ્ચ માધ્યમિક શાળામાં અભ્યાસ કરે છે, જ્યાં તેને શિક્ષકો વિવિધ વિષયો અંગે શિક્ષણ આપે છે. તે ઉપરાંત તે સહઅભ્યાસક પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લે છે. જેથી તે રમતો, વાદવિવાદો, પ્રદર્શનો, ક્ષેત્ર-મુલાકાતો અંગે શિક્ષણ મેળવે છે. ઉપરાંત શાળાઓમાં એક વિશિષ્ટ પ્રકારનું વાતાવરણ હોય છે, જેમાંથી તે પોતાના વ્યક્તિત્વના વિવિધ અંશોનો વિકાસ સાધે છે.

શિક્ષકોએ બાળકોના શારીરિક વિકાસ, ભાવાત્મક વિકાસ, ભાષાવિકાસ તથા વ્યક્તિત્વના વિવિધ અંશોના વિકાસનું જ્ઞાન પણ મેળવવું જરૂરી બને છે, કેમ કે બાળકની શીખવાની શક્તિનો ઘણો આધાર તેના વિવિધ પ્રકારના વિકાસો પર નિર્ભર રહે છે.

શીખવાની પ્રક્રિયા (learning process) એ શાળા મનોવિજ્ઞાનનો કેન્દ્રીય વિષય છે. તેમાં ઉત્પ્રેરણ(motivation)નો ઘણો મોટો હિસ્સો છે. બાળકને જો શીખવાની વસ્તુ અંગે ઉત્પ્રેરણ થાય તો શીખવાની પ્રક્રિયા ત્વરિત બને છે. અન્યથા શિક્ષકના મોટાભાગના પ્રયત્નો વ્યર્થ જાય છે.

શિક્ષકો જ્યારે વિવિધ વિષયો શીખવે છે ત્યારે તે દરેક વિષયની અનેક શિક્ષણપદ્ધતિઓને પ્રયોજી જુએ છે. ઉપરાંત સર્વ વિષયોની શિક્ષણપદ્ધતિઓમાં કેટલાંક સામાન્ય તત્વો હોય છે. આ સર્વની ચકાસણી માટે પરીક્ષાઓ અને મનોવૈજ્ઞાનિક કસોટીઓ તથા સિદ્ધિ કસોટીઓનો ઉપયોગ થાય છે. આ બધાંમાં આંકડાશાસ્ત્રનો ખૂબ ઉપયોગ થાય છે.

શાળામાં શિક્ષકોએ વિદ્યાર્થીઓને શિસ્ત પાળતાં શીખવવાનું હોય છે. વળી ઘણા વિદ્યાર્થીઓમાં વિવિધ પ્રકારની વર્તનસમસ્યાઓ ઊભી થાય છે. તેથી તેમના ઉકેલ માટે શિક્ષકોએ માર્ગદર્શનની વ્યવસ્થા કરવી પડે છે. જ્યારે વિદ્યાર્થી મોટો થઈ કૉલેજમાં જાય છે ત્યારે તેણે ઘણા વિષયો ઝડપથી પોતાની જાતે શીખી લેવા પડે છે, એટલે કે સ્વયંશિક્ષણ દ્વારા ઘણો અભ્યાસ કરવાનો હોય છે.

વિદ્યાર્થીઓના વૈયક્તિક ભેદો (individual differences) જાણવા તથા તેમનું માપન કરવા મનોવૈજ્ઞાનિક માપનનું એક મોટું ક્ષેત્ર ઊભું થયું છે, જેમાં પ્રચુર માત્રામાં આંકડાશાસ્ત્રનો ઉપયોગ થાય છે. અવયવ પૃથક્કરણ (factor analysis) જેવા આંકડાશાસ્ત્રનો ઉદભવ શાળા મનોવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાંથી મહદ્અંશે થયો છે.

ઔપચારિક શિક્ષણ (formal education) સાથે વિદ્યાર્થીઓએ અનૌપચારિક શિક્ષણના અનેક માર્ગ શાળામાં અપનાવવા પડે છે. તે રમતો, ચર્ચાવિવાદો, પ્રદર્શનો, શૈક્ષણિક સ્થળોની મુલાકાતો વગેરેમાં પણ શાળા દરમિયાન ભાગ લે છે. એટલે ઔપચારિક તેમજ અનૌપચારિક (non formal education) એમ બંને પ્રકારનાં શિક્ષણનો સમાવેશ શાળા મનોવિજ્ઞાનમાં થાય છે.

શિક્ષકોની તાલીમી સંસ્થાઓમાં શાળા મનોવિજ્ઞાનની સર્વ બાબતો અંગે શિક્ષણ આપવામાં આવે છે અને શિક્ષકોને તેમનાથી સજ્જ કરવામાં આવે છે. અમેરિકા જેવા પ્રગતિશીલ દેશોમાં શાળા મનોવિજ્ઞાની  (school psychologist)ની નિમણૂક કરેલી હોય છે. તે વિદ્યાર્થીઓના વૈયક્તિક ભેદોનું માપન કરે છે તથા તેમના અભ્યાસની કચાશ તથા વર્તન સમસ્યાઓના નિકાલ માટે માર્ગદર્શન આપે છે.

07 August 2022

એલન એસ. કૌફમેન

એલન એસ. કૌફમેન

એલન એસ. કૌફમેન (જન્મ એપ્રિલ 1944) એક અમેરિકન મનોવિજ્ઞાની અને લેખક છે, જે બુદ્ધિ પરીક્ષણ પરના તેમના કાર્ય માટે જાણીતા છે.


પ્રારંભિક જીવન અને કારકિર્દી

એલન એસ. કૌફમેનો જન્મ બ્રુકલિનમાં થયો હતો અને તેનો ઉછેર લોંગ આઇલેન્ડ પર થયો હતો, કૌફમેને ઇ.સ. 1965માં યુનિવર્સિટી ઓફ પેન્સિલવેનિયામાંથી સ્નાતકની પદવી મેળવી હતી; ઇ.સ.1967માં કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાંથી શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાનમાં અનુસ્નાતકની પદવી  અને પીએચ.ડી. ઇ.સ.1970 માં કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાંથી (રોબર્ટ એલ. થોર્ન્ડાઇક માર્ગદર્શન હેઠળ)પદવી મેળવી હતી, તેઓ માનોભૌતિકી (સાયકોમેટ્રિક્સ)માં વિશેષતા ધરાવતા હતા.

નદીન એલ. કૌફમેન

તેમણે ઇ.સ.1964 થી મનોવૈજ્ઞાનિક નદીન એલ. કૌફમેન સાથે લગ્ન કર્યા હતા. ઇ.સ. 1968 થી ઇ.સ. 1974 દરમિયાન ધ સાયકોલોજિકલ કોર્પોરેશનમાં મદદનીશ નિયામક તરીકે ફરજ બજાવી હતી, તેમણે બાળકો માટેના  વેકસ્લર ઇન્ટેલિજન્સ સ્કેલ (WISC) ના સંશોધન પર ડેવિડ વેકસ્લર સાથે નજીકથી કામ કર્યું હતું અને સુધારેલ સંસ્કરણ (WISC-R) માટે માનાંકીકરણની દેખરેખ રાખી હતી. . તેમણે ડોરોથિયા મેકકાર્થી સાથે બાળકોની ક્ષમતાઓના મેકકાર્થી સ્કેલના વિકાસ અને માનકીકરણમાં પણ સહયોગ આપ્યો હતો. યેલ યુનિવર્સિટીમાં હોદ્દો સંભાળતા  પહેલા તેમણે યુનિવર્સિટી ઓફ જ્યોર્જિયા (1974–1979) અને યુનિવર્સિટી ઓફ અલાબામા (1984–1995) ખાતે હોદ્દા સાંભળ્યો હતો.

બંને ઇ.સ. 1997 થી સ્કૂલ ઓફ મેડિસિનમાં યેલ યુનિવર્સિટીના ચાઇલ્ડ સ્ટડી સેન્ટરમાં કામ કરે છે.

કોફમેન બુદ્ધિકસોટીનો વિકાસ

જ્યારે કૌફમેન અને તેની પત્નીએ દેખરેખ ઇ.સ.1978-79માં યુનિવર્સિટી ઓફ જ્યોર્જિયામાં તેમણી સંશોધન ટીમે કામ કરતી હતી ત્યારે બાળકો માટે મૂળ કોફમેન એસેસમેન્ટ બેટરી (K-ABC) અને અન્ય ઘણી મનોવૈજ્ઞાનિક અને શૈક્ષણિક કસોટીઓ વિકસાવી હતી, જેમાં.....

કોફમેન ટેસ્ટ ઓફ એજ્યુકેશનલ એચિવમેન્ટ (K- TEA/NU), 

કૌફમેન બ્રિફ ઇન્ટેલિજન્સ ટેસ્ટ (K-BIT), અને બંનેની બીજી આવૃત્તિઓ (KTEA-II અને KBIT-2). 

પ્રારંભિક શૈક્ષણિક અને ભાષા કૌશલ્યનો કોફમેન સર્વે (K-SEALS) અને પ્રારંભિક સ્ક્રીનીંગ પ્રોફાઇલ્સની જ્ઞાનાત્મક/ભાષા પ્રોફાઇલ પૂર્વશાળાના સ્તર પર આધારિત છે. 

કૌફમેન એડોલેશન  એન્ડ એડલ્ટ ઇન્ટેલિજન્સ ટેસ્ટ (KAIT), 

કોફમેન શોર્ટ ન્યુરોસાયકોલોજિકલ એસેસમેન્ટ પ્રોસિજર (K-SNAP), અને 

કોફમેન ફંક્શનલ એકેડેમિક સ્કીલ્સ ટેસ્ટ (K-FAST) પુખ્ત વયના જીવનકાળ સુધી વિસ્તરે છે.

2004/2005માં, કૌફમેનના પરીક્ષણોની સુધારેલી આવૃત્તિઓ પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી, જેમાં KABC-II, KTEA-II અને KBIT-2નો સમાવેશ થાય છે. KABC-II PASS અને CHC બંને બુદ્ધિના સિદ્ધાંતોને એકીકૃત કરે છે.

કોફમેનના પરીક્ષણોની ઝાંખી

કોફમેન બ્રિફ ઇન્ટેલિજન્સ ટેસ્ટ (KBIT) એ શાબ્દિક (શબ્દભંડોળ પેટાકસોટી) અને અશાબ્દિક  (મેટ્રિસિસ પેટાકસોટી) બુદ્ધિકસોટીનું સંક્ષિપ્ત રૂપ છે , જે વ્યક્તિગત રીતે સંચાલિત માપ છે. તેનો ઉપયોગ 4-90 વર્ષની વયના લોકો માટે થઈ શકે છે અને તેનું સંચાલન કરવામાં 15-30 મિનિટનો સમય લાગે છે. તે ચિકિત્સાત્મક, શૈક્ષણિક, વ્યાવસાયિક અને સંશોધન સમાયોજન સહિત વિવિધ સમાયોજનમાં ઉપયોગી થઈ શકે છે. મૂળ KBIT 1990 માં પ્રકાશિત થઈ હતી, જ્યારે બીજી આવૃત્તિ (KBIT-2) 2004 માં પ્રકાશિત થઈ હતી.

KBIT-2 ત્રણ પ્રાપ્તાંક (સ્કોર્સ) માપન  કરે છે: શાબ્દિક , આશાબ્દિક અને સયુક્ત બુદ્ધિનું માપન કરે છે. સૈદ્ધાંતિક રીતે શાબ્દિક પેટા કસોટી  સ્ફટિકીકૃત ક્ષમતાને માપે છે અને આશાબ્દિક પેટા કસોટી પ્રવાહી તર્કને માપે છે.

KBIT-2 નો મૌખિક ભાગ વર્બલ નોલેજ અને રિડલ્સ બે પેટા કસોટીનો બનેલો છે. આ વ્યક્તિના શબ્દ જ્ઞાન, મૌખિક ખ્યાલની રચના, તર્ક ક્ષમતા અને સામાન્ય માહિતીની શ્રેણીને માપવા દ્વારા મૌખિક, શાળા સંબંધિત કુશળતાને માપે છે. બિન-મૌખિક ભાગ મેટ્રિસીસ સબટેસ્ટનો બનેલો છે અને સંબંધોને સમજવાની ક્ષમતા અને સંપૂર્ણ દ્રશ્ય સામ્યતાઓનું મૂલ્યાંકન કરીને નવી સમસ્યાઓ ઉકેલવાની ક્ષમતાને માપે છે.

કોફમેન ટેસ્ટ ઓફ એજ્યુકેશનલ એચિવમેન્ટ (KTEA)

KTEA 4 વર્ષ 6 મહિના - 25 વર્ષ (વ્યાપક સ્વરૂપ) અને 4 વર્ષ 6 મહિના - 90+ (સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ) ની વયના લોકો માટે શૈક્ષણિક સિદ્ધિઓનું વ્યક્તિગત રીતે સંચાલિત માપ પ્રદાન કરે છે. ટેસ્ટનો ઉપયોગ વ્યક્તિની શક્તિઓ અને નબળાઈઓને ત્રણ મુખ્ય ડોમેન્સમાં ઓળખવા માટે કરી શકાય છે: ગણિત, લેખિત ભાષા અને બોલાતી ભાષા. તેનો ઉપયોગ વ્યાપક મનોવૈજ્ઞાનિક, શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાન  અથવા ન્યુરોસાયકોલોજિકલ ટેસ્ટ બેટરીના ભાગ રૂપે પણ થઈ શકે છે જે વ્યક્તિઓની કુલ કામગીરીની સમજને વધારી શકે છે.

વર્તમાન આવૃત્તિ 2004 માં પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી. તેના પ્રકાશનથી તે શિક્ષણમાં શૈક્ષણિક સિદ્ધિઓનું વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવાતું માપ બની ગયું છે. પરીક્ષણને સંચાલિત કરવામાં 15-80 મિનિટની વચ્ચેનો સમય લાગે છે અને ત્યાં બે વૈકલ્પિક સ્વરૂપો છે જે તેનો ઉપયોગ પ્રગતિ અથવા હસ્તક્ષેપના પ્રતિભાવને મોનિટર કરવા માટે સક્ષમ બનાવે છે.

કોમ્પ્રિહેન્સિવ ફોર્મમાં 4 ડોમેન કમ્પોઝિટ, 4 વાંચન-સંબંધિત કમ્પોઝિટ, અલગ સબટેસ્ટ સ્કોર્સ ઉપરાંત એકંદર વ્યાપક સિદ્ધિ સંયુક્તમાં જૂથબદ્ધ 14 સબટેસ્ટનો સમાવેશ થાય છે.

સંક્ષિપ્ત ફોર્મ એ અભ્યાસક્રમ-આધારિત સાધન છે જે વ્યાપક સ્વરૂપ તરીકે સમાન ત્રણ મુખ્ય સિદ્ધિ ડોમેન્સમાં ધોરણ-સંદર્ભિત મૂલ્યાંકન પ્રદાન કરે છે. વ્યાપક ફોર્મ સાથે કોઈ સામગ્રી ઓવરલેપ નથી, તેનો ઉપયોગ પુનઃપરીક્ષણ માટે થઈ શકે છે અને તેમાં નીચેના પેટા કસોટીનો સમાવેશ થાય છે:

  • વાંચન - શબ્દ ઓળખ અને વાંચન સમજ
  • ગણિત - ગણતરી અને એપ્લિકેશન સમસ્યાઓ
  • લેખિત અભિવ્યક્તિ - લેખિત ભાષા અને જોડણી.

સંક્ષિપ્ત ફોર્મ બેટરી કમ્પોઝિટ તેમજ વાંચન, ગણિત અને જોડણીમાં સબટેસ્ટ સ્કોર પ્રદાન કરે છે.

અન્ય સંશોધકો પર પ્રભાવ

વ્યાપકપણે શિક્ષક અને માર્ગદર્શક, તેમજ સંશોધક તરીકે ઓળખાતા, જ્યોર્જિયા યુનિવર્સિટીમાં ડોક્ટરલ વિદ્યાર્થીઓની કૌફમેનની કેડર પણ આ ક્ષેત્રમાં નોંધપાત્ર પ્રભાવશાળી બની છે. કૌફમેને અન્યો વચ્ચે, સેસિલ આર. રેનોલ્ડ્સ, રેન્ડી ડબલ્યુ. કેમ્ફોસ, બ્રુસ બ્રેકન, સ્ટીવ મેકકેલમ, જેક એ. નાગલીરી અને પેટી હેરિસનને માર્ગદર્શન આપ્યું હતું, જેમાંથી તમામ મોટી યુનિવર્સિટીઓમાં પ્રોફેસર બન્યા હતા અને સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતા કેટલાક મનોવૈજ્ઞાનિક પરીક્ષણોના લેખકો બન્યા હતા. અમેરિકા ઉપરાંત, કૌફમેને તેની પત્ની, નદીન સાથે, તોશિનોરી ઇશિકુમા અને સૂ-બેક મૂન સહિત અલાબામા યુનિવર્સિટીમાં વિદેશી ડોક્ટરલ વિદ્યાર્થીઓની દેખરેખ રાખી હતી, જેઓ પોતાના દેશોમાં પ્રભાવશાળી પ્રોફેસરો બન્યા હતા અને અનુક્રમે જાપાની અને કોરિયન બાળકો માટે K-ABC નો અનુવાદ અને દત્તક લીધો હતો.